Svakodnevno i magijsko

Na samom kraju 2018. godine, gotovo istovremeno sa zbirkom Etika kruha i konja u Zagrebu (nagrada „Mladi Goran”), štampan je u Karlovcu i rukopis Središnji god Marije Dejanović, nagrađen priznanjem „Zdravko Pucak”. Nakon čitanja obe zbirke, ovaj autorkin ’dupli’ debi pokazuje se ne kao slučajnost, već kao opravdan i zanimljiv književni događaj, budući da su dve knjige ne samo stilski i tematski bliske, već i, na više od jednog načina, dubinski komplementarne. Dok Etika kruha i konja predstavlja zaokružen mitopoetski svet u kojem se glavni motivi semantički postupno izgrađuju, pre svega, kroz međusobnu referencijalnu umreženost, zbirka Središnji god nešto je otvoreniji pesnički konstrukt u kojem mitsko i magijsko – ključni stvaralački elementi, podjednako važni u oba ostvarenja – daleko više komuniciraju sa svakodnevnim i profanim. U obe knjige pesnički ciklus predstavlja glavni kompozicioni element, pomoću kojeg se formiranje značenja pojedinačnih slika i motiva pomera sa plana pesme na plan knjige kao celine, budući da se u oba slučaja radi o pažljivo koncipiranim i projektovanim ostvarenjima.

Knjigu Središnji god čini ukupno pet ciklusa s nejednakim brojem pesama, a kojima prethodi prološki tekst pod nazivom „Potop”. Već u njemu, osim uvođenja motiva vode koji je najvažniji za prvi i završni ciklus, imamo postavljene glavne izražajne postupke i dominantni ton kakav obeležava čitavu knjigu. A glavni stvaralački princip Marije Dejanović predstavlja magijsko poigravanje jezikom i svetom, kako u samom procesu označavanja – takoreći, tokom samog leksičkog prepoznavanja percipiranog – tako i u namernom doslovnom tumačenju prenesenih značenja. Pomenuta uvodna pesma počinje stihom „Svi mi slavimo nekakav potop”, dok nešto niže u njoj stoji: „Jednom godišnje, jednom u sto godina / dogodi se da pukne cijev.”  Mitska, biblijska scena koju potencijalno prepoznajemo na početku i koja otvara pesmu (i knjigu) nije relativizovana ili degradirana uvođenjem svakodnevice, već upravo suprotno, čitajući pesmu sve više se stiče utisak da autorkina intencija teče u suprotnom pravcu.

Naime, čini se da se upravo iz prizora puknute cevi rađa asocijacija na potop biblijskih razmera, dok je semantički neodredivo može li se jedna značenjska ravan nadrediti drugoj. I stvarnom i mitskom dozvoljeno je da, izjednačeni, postoje u istom prostoru, pri čemu su potencijalne asocijativne spone između njih prećutane i stoje u pozadini metaforičkog i metonimijskog jezičkog kretanja koje stvara poetske slike. Zanimljivo je, pritom, obratiti pažnju na miran, pseudonarativni ton koji prati ovaj pesnički postupak i podseća na glas prisutan u književnom obliku kakav je bajka. Taj glas začudno i realno tretira na potpuno isti način, rušeći granicu između magijskog i svakodnevnog, čime se gubi razlog za objašnjavanje njihovog odnosa i stvara utisak da se nalazimo u istovremeno i heterogenom i homogenom prostoru, u kojem vladaju posebna pravila i koji nas mami ne da ga tumačimo, već da mu se prepustimo.

Dobar primer za to je prvi ciklus pod nazivom „Vodena kružnica”. Zaokružen motivom poplave, čitav ciklus je zasut mnoštvom slika koju nabujali asocijativni tok ostavlja za sobom. Umesto da pokušamo da ga protumačimo i sintagmu vodene kružnice svedemo na jedno, potencijalno banalno, empirijsko izvorište (na primer, to mogu da budu vrata veš-mašine), ili da čitavu ’radnju’ ovih pesama interpretiramo prvenstveno u povišenom, pretencioznom kosmogonijskom ključu, tenzija između ovih dveju mogućnosti jeste ono na čemu počiva poetski svet Marije Dejanović. Tako je skriveni bunar pun zvezda u isto vreme i limeni bubanj za pranje veša, ali istovremeno važi i obratno. U toj igri nedorečenosti i dualiteta ove dve slike, zasute mnoštvom drugih – šuplje ljušture puževa, rakova deca, zmijsko menjanje kože, oprana duga, potonula barka – i time dodatno semantički usložnjene, prestaju da budu percept i metaforička slika i pridružuju se oslobođenom označiteljskom nizu sa potencijalom za stvaranje sasvim novog interpretativnog okruženja.

Pesnikinja, osim elementarnih pojava kakve su poplava, dolazak proleća, ili pojavljivanje duge, iz sveta predanja pozajmljuje i čitav niz bitnih floralnih i animalnih figura, naplavljenih arhetipskim konotacijama, kao što su orah, visibaba, zmija, pčela, lisica, jež, itd. Potom, te figure smešta u milje urbane svakodnevice, oneobičujući jedno značenjsko polje drugim, i uvek ,,želeći suprotno od onoga što se događaˮ. Time se istovremeno slavi lepota svakodnevnih stvari, onog mirnog i neprimetnog, prašine, polena, vlati kose, ispijanja čaja, dok se onom arhaičnom, opštem i amorfnom pozajmljuje konkretnost i blizina neposredne moderne stvarnosti. Pri tome se neprestano mešaju planovi ljudskog, biljnog i životinjskog, kao i živog i neživog (naročito od drugog ciklusa). Lirska subjektivnost samu sebe naziva „Osobom koja laže”, jer poređenje skraćuje u metaforu, bradu u ovoj pesmi direktno nazivajući mahovinom, i onda je, povratno, stvarno uzimajući kao mahovinu.

Odlični primeri ovakvog ’laganja’ i nestabilne granice između unutrašnjeg i spoljašnjeg, čulnog i jezičkog, stvarnog i nestvarnog, telesnog i predmetnog, jesu pesme „Kiborška djevojka”, „Uvijek pred jesen”, „Mana”, „Lasica” i mnoge druge... Pesnikinja sve vreme kao da iznova tka bogatu lirsku tapiseriju sa elementima bajke, istovremeno i parajući njene krajeve, namerno ne dovršavajući započeto, budući da bi ispisivanje punog narativnog kruga osiromašilo značenjski plan knjige. Ali, bilo bi pogrešno to tkanje i sasvim rasplesti, kao što se i sugeriše u pesmi „Dudov svilac”: „Pokušali smo rasplesti tajnu... // Kad smo odmatanjem stigli do polovice, / čuli smo plač čvora / sklopljenog u orah... // Nazvala sam nas ubojicama”. Bilo bi pogrešno sasvim rasplesti narativne linije koje čine priča o gubljenju ljubavi, bajkovita drama čiji su glavni protagonisti životinje s ljudskim osobinama, ili, sasvim u pozadini, predanje o mitskom sukobu principa života i smrti, personifikovanih likovima staroslovenskih boginja Vesne i Morane...

Zbirka Središnji god Marije Dejanović slavi spoj mitskog i magijskog principa s jedne, i lepote svakodnevnog i običnog s druge strane. Njen pesnički postupak oličen je motivom visibabe (u pesmi kojom se otvara ciklus „Shvaćanje kruga”), visibabe koja stoji na granici proleća i zime, i koja je istovremeno i simbol smene ciklusa prirode i stvaran, gotovo neprimetan cvet, zagledan u sebe svojim povijenim vrhom. Prodreti do značenjskog središta, ne samo pojedinih motiva, nego i ove knjige u celosti, značilo bi ubiti živo proticanje njenih asocijativnih sokova. Jer, videti središnji god stabla ne znači vratiti se do njegovog počela, već poseći ga. Koristeći hermetično na nov i zanimljiv način (nešto drugačije to je izveo i G. Čolakhodžić u knjizi Pred gradom su kosci) i reaktualizujući plan mitskog i magijskog (slično M. Herceg u Početnim koordinatama), Marija Dejanović pomenutim dvema zbirkama već jako zanimljivoj mlađoj hrvatskoj pesničkoj sceni pridružuje još jedan ubedljiv i zaokružen lirski glas.

Biografija:

Bojan Vasić (Banatsko Novo Selo, 1985) objavio je knjige poezije „Srča“ (2009), „Tomato“ (2011), „Ictus“ (2012), „13“ (2013), „Detroit“ (2014) i „Volfram“ (2018), „Toplo bilje“. Živi u Pančevu.